Moralizacja

Opowiadania Gorkiego podważały rozpowszechnione ujmowanie lumpa jako ofiary warunków społecznych, ukazywały ? zamiast nieszczęśników ? ludzi niezależnych i dumnych, nie odczuwających nawet potrzeby protestu przeciwko materialnym warunkom bytowania. Konowałow, bohater tytułowy opowiadania z 1897 r., nie chce być ?logicznym faktem” uwarunkowanym przez długi ciąg przesłanek historycznych i socjologicznych, broni bowiem prawa człowieka do stanowienia o sobie i do odpowiedzialności za swoje losy. Ma on świadomość wynaturzenia rzeczywistości rozrywającej wszelkie prawdziwe ludzkie więzi, marzy o ?prawach”, które pozwoliłby na ich odbudowanie, lecz dzieło naprawy proponuje rozpocząć od człowieka, od szukania w nim ?przewodniej iskierki”. I tu zamyka się koło sprzeczności. Romantyczny bunt jednostki wobec wszelkich praw i nakazów społecznych zderzony z tęsknotą za życiem w społeczeństwie doprowadził do katastrofy, do samobójstwa. Tęsknota ? ujmowana przez Gorkiego jako szczególna odmiana duchowej rozterki, będącej wypadkową ostrego odczucia niedosytu życia i instynktownej żądzy ?pełni życia” ziemskiego, ograniczoności dostępnego ,,ideału” mieszczańskiego i porywów do bliżej nieokreślonych ?wielkich czynów”, rozpadu więzi międzyludzkich i pragnienia ładu ? jest podstawowym stanem psychicznym jego bohaterów, wyrazem żywiołowego oporu przeciwko ?temu, co jest i co być musi” motorem buntu indywidualnego przeciwko niezrozumiałemu i niesprawiedliwemu losowi.